Yakın tarihimizin dönüm noktasına şahitlik eden Erzurum Kongre ve Milli Mücadele Müzesi, Kongre Caddesi güzergahında yer almaktadır. Müzeye yaya olarak gidilebileceği gibi, şehrin her noktasından toplu taşıma araçları ile ulaşım sağlanabilmektedir. Erzurum’un merkezi konumlarından olan Atatürk Endüstri Meslek Lisesi'nin yan tarafında bulunmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş mücadelesinde çok önemli bir yere sahip Erzurum Kongresi, bu temellerin atıldığı en önemli aksiyonlardan biri olarak tarihe geçmiştir. Erzurum Kongresi'nin toplandığı bina olan tarihi kongre binası 1864'de Mıgırdiç Sanasaryan tarafından yaptırılmıştır. Bir dönem Sanasaryan Koleji (Ermeni Kız Yatılı Okulu) olarak eğitim vermiş ve Cumhuriyet ilan edilmeden önce bina satın alınarak devlete kazandırılmıştır. Kongre Binası 1924 sonlarında bir yangın geçirmiş ve ahşap kısım tamamen yanmıştır. Uzun uğraşlardan sonra onarılan bina, Gazi İlkokulu olarak 1926'da hizmete açılmış, zaman içerisinde Güzel Sanatlar Lisesi, Sosyal Bilimler Lisesi olarak varlığını devam ettirmiştir.
Okulun bir salonu 1960'da Atatürk ve Erzurum Kongresi Müzesi olarak ziyarete açılmış, 2011-2013 yılları arasında TBMM tarafından yapılan restorasyon sonrasında Kültür ve Turizm Bakanlığı'na devredilmiştir. Günümüzde de müze olarak kullanılan bu binada kongreye katılan elli üç delegenin isimlerinin yazdığı mermer plakalar vardır. Binanın duvarlarında ve vitrinlerinde kongre ile ilgili tutanakların, yazışmaların, beyanname ve telgrafların fotokopileri, delegelerin fotoğrafları ile birlikte kısa biyografileri, Atatürk’ün çeşitli fotoğrafları, Onuncu Yıl Nutku’nun el yazısı ile fotokopisi, Erzurum’daki tarihi anıtlardan bazılarını yağlıboya tabloları bulunur. Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı bu müzeyi ziyaret etmek geçmişte yaşanan kutsal mücadeleyi anlamamız için bizlere ilham kaynağı olacaktır. Erzurum ziyareti esnasında es geçilmeyecek yerlerden biri olan Erzurum Kongre ve Milli Mücadele Müzesi özellikle gençlerin görmesi gereken bir destinasyondur.
